محفل ادبی صدر ضیا و انقلاب فکری در بخارا

شریف‌جان مخدوم صدر ضیا شاعر، نثرنویس و مورخ برجستۀ تاجیک است که منزل او سال‌ها محفل شعرشناسان بوده است. در این محفل شاعران و شعرشناسان شعر می‌خواندند و اشعار یکدیگر را نقد می‌کردند و نوشته‌های نویسندگان زمان را ازنظر می‌گذراندند. محفل ادبی صدر ضیا از مسئله‌های اجتماعی زمان دور نبود و داغ‌ترین مسائل را مورد بررسی قرار می‌داد. یکی از معارف‌پرورانی که عقایدش در محفل ادبی صدر ضیا اعتبار فراوان داشت، احمد مخدوم دانش است؛ از‌این‌رو در این محفل مسئله‌های ادبیات زمان و شعر و شاعری از دیدگاه معارف‌پروری احمد دانش بررسی می‌شد. محفل ادبی صدرضیا از طریق بررسی شعر شاعران کلاسیک و نیز شعر شاعران حاضر در این محفل به «مکتب ادبیات دوره» تبدیل شده بود. از احتمال دور نیست که در این مکتب رویه‌های تازۀ شعر تاجیکی، آنچه که صدر ضیا «شعر نو» نامیده است، نیز مطرح شده باشد. این محفل نه‌تنها «مکتب ادبیات آن دوره» بوده، بلکه یکی از مراکز رشد حق‌گویی نیز به‌شمار می‌آمده است. این حق‌گویی درواقع نوع ویژۀ آزاداندیشی و مقاومت اجتماعی و سیاسی بوده که محفل صدر ضیا در تقویت و گسترش آن نقش برجسته داشته است. بنابراین می‌توان گفت محفل صدر ضیا ماهیتاً با محفل احمد دانش یکی بوده است. رسالت تاریخی محفل ادبی صدر ضیا این بوده است که جسارت حق‌گویی، معارف‌پروری و پرخاش اجتماعی را که احمد دانش به میدان آورد، استوار کند و زمینۀ لازم را برای نفوذ معارف‌پروری در جامعه آماده نماید. نگارنده در پایان این بحث به این نتیجه رسیده است که صدر ضیا یکی از تلاشگران جسور ضدعلمای مرتجع، ضدعدالت و بی‌عدالتی بوده و فعالیت‌های او به‌همراه گروه مخالفان در تحول انقلاب فکری بخارا نقشی مهم داشته است.